‘नामसरा थपिनी’ को खोजी

यो लेख २७ जेठ २०८० मा कान्तिपुरमा छापिएको थियो । कान्तिपुरको लिङ्कः https://ekantipur.com/koseli/2023/06/10/168636064847368428.html

युट्युबमा ‘फर भ्यालर’ (१९४५) नामक एक मिनेट २७ सेकेन्डको एउटा श्यामश्वेत भिडियो भेटिन्छ । यो भिडियो ७८ वर्षअघि सन् १९४५ मा ब्रिटिस–भारतको नाउसेरा (हाल पाकिस्तान) मा खिचिएको हो । भिडियोको सुरुमा एक बेलायती गोरा अफिसर ‘पाँच गोर्खा’ (फिप्थ गुर्खा राइफल्स) लाई निगरानी गर्दै अघि बढ्छन् । लगत्तै, एक गोर्खा सिपाही ती गोरा अफिसरसँग हात मिलाउँछन् । गोर्खा सिपाहीको नाम नायक अगनसिं राई हो ।

दोस्रो विश्वयुद्धका बेला आफ्नो बहादुरीका लागि अगनसिं राईलाई ब्रिटिस सेनाको सबैभन्दा ठूलो पदक ‘द भिक्टोरिया क्रस’ प्रदान गरिँदै हुन्छ । अगनसिं राईसँगै वीरताका लागि सुबेदार नेत्रबहादुर थापाले पनि भिक्टोरिया क्रस पाउँदै हुन्छन् । तर, लडाइँका क्रममा नेत्रबहादुर थापाले वीरगति प्राप्त गरिसकेकाले सुबेदार थापाको नामको त्यो सम्मानित पदक थाप्न उनको परिवार पुगेको हुन्छ । सुबेदार थापाको घर तनहुँको रघु गाउँ हो । गुगल म्याप्सका अनुसार, रघु गाउँबाट नाउसेरा १६०६ किमि टाढा पर्छ । थापाको निधनमा शोक मनाउँदै गरेको परिवार सायद कतै पैदल र कतै रेल चढेर तनहुँबाट नाउसेरा पुगेको थियो ।

जब भिडियोमा सुबेदार थापाको परिवारलाई देखाइन्छ, त्यहाँ एक जना केटी र एक जना महिला सेतोमा कालोबुट्टे धोतीले टाउकोसम्म थोरै मात्र अनुहार देखिने गरी निहुरिएर उभिएका हुन्छन् । उनीहरूका साथमा एउटा गोरा अफिसर पनि छाती फुलाएर उभिएका हुन्छन् । पदक दिने अफिसरले ती केटीको हातमा जतनसाथ पदक राखिदिन्छन् र बिस्तारै पछाडि हट्छन् । ती केटी र महिला झुकेर पदक दिने अफिसरलाई नमस्कार गर्छन् ।

लगत्तै भिडियोमा ती केटी पदक लिएर उभिएकी देखिन्छिन् । अड्कल काट्दा उनको उमेर बढीमा १२ वर्ष जतिको छ । उनी जीवितै भए अहिले उनको उमेर ९० वर्ष आसपास हुनुपर्ने हो । पदक लिएर जब उनी क्यामेरामा हेर्छिन्, अनुहार भावहीन देखिन्छ । क्यामेरामा उनी सिधा हेर्छिन् अनि लगत्तै आँखा तल झुकाउँछिन् । यो सबै भइरहँदा ती केटी र ती महिलाका मनमा के–कस्ता तर्कना आइरहे होलान् ? आफ्नो गाउँ सायदै त्यसअघि छाडेका उनीहरूलाई १६०६ किमि टाढा नाउसेरा पुग्दा र सेनाहरूको ठूलो परेड देख्दा कत्तिको डर लाग्यो होला ? नाउसेरा पुग्दासम्मको उनको रेलयात्रा कस्तो भयो होला ? कोइलाबाट चल्ने रेलले ठूलो आवाजमा सिटी लगाउँदा उनीहरू कति आत्तिए होलान् ? भिडियोका उद्घोषकले भनेजस्तो भिक्टोरिया क्रस हातमा समाउँदा उनलाई ‘गर्व’ महसुस भयो होला वा सुबेदार थापा युद्धमा मरेकामा ब्रिटिस सेनासँग रिस उठ्यो होला ? वा यी कुरा सोच्न सक्ने अवस्था नै थिएन होला ?

भिडियोका उद्घोषक ती केटी सुबेदार थापाकी श्रीमती (उद्घोषणमा अंग्रेजीमा बिथ्रोड भनिएको छ, जसको अर्थ ‘हुनेवाला श्रीमती’ हो) रहेको मात्र भन्छन् । उनको नाम भन्दैनन् । ती अर्की महिलाबारे झनै केही भन्दैनन् । सायद उनी सुबेदार थापाकी आमा थिइन् ।

यो भिडियो मैले भेटेपछि सुबेदार थापाकी ‘श्रीमती’ लाई इन्टरनेटमा खोजें । कतै ‘नामसरा थपिनी’ त कतै ‘नैनसरा मगर्नी’ उल्लेख भएकी उनलाई धेरै ठाउँमा ‘सुबेदार थापाकी श्रीमती’ भनी उल्लेख थियो । अनि नामसराको इतिहास यत्तिमै सकिन्छ । नाउसेराबाट तनहुँ फर्केपछि उनलाई के भयो ? उनको पुनः विवाह भयो–भएन ? ब्रिटिस–भारत सरकारले उनलाई के कस्तो आर्थिक वा अन्य सहायता गर्‍यो ? यसबारे कतै केही लेखेको पाइएन । पोखराको ब्रिगेड अफ गुर्खाजको कार्यालय र भारतीय गोर्खाको पेन्सन अफिसले समेत उनीबारे केही थाहा नभएको र सुबेदार थापाको पेन्सन कसैले नलिएको बताए । नामसरा यसै इतिहासको एउटा महत्त्वपूर्ण घटनाको साक्षी बनेर सुटुक्क हराइन् । सुबेदार थापाले पाएको ‘भिक्टोरिया क्रस’ भने अहिले पाँच गोर्खाको मुख्यालय भारतको सिलोङमा संगृहीत छ । मैले सुबेदार थापाका आफन्तसँग कुरा गर्दा नामसराबारे कुनै ठोस प्रमाण नभेटेकाले यहाँ सुबेदार थापा र नामसराको चर्चालाई यत्तिमै रोकेर अगाडि बढ्छु ।

नामसराले सुबेदार थापालाई गुमाएजस्तै थुप्रै नेपाली महिलाले विभिन्न कालखण्डमा युद्धमा श्रीमान् गुमाएका छन् । ब्रिटिस–भारतीय सेनामा आबद्ध थुप्रै नेपाली पहिलो र दोस्रो विश्वयुद्ध, मलेसिया र बोर्नियो अनि फकल्यान्डको युद्ध, इराक र अफगानिस्तानमा हालै भएका द्वन्द्वमा संलग्न मात्र भएनन्, बहादुरी प्रस्तुत गर्दागर्दै थुप्रैले ज्यान गुमाए, अंगभंग भए । तर, कथा दुःखका मात्र छैनन्, थुप्रै कथा सुखद पनि छन् ।

यसरी बेलायती गोर्खा सेना, भारतीय गोर्खा सेना, सिंगापुर पुलिसलगायत विदेशी सेनामा भर्ना हुने पुरानो चलन हो, जुन अहिलेसम्म पनि चलिआएकै छ । यसरी विदेशी सेनामा भर्ती हुने ठूलो संख्या गण्डकी प्रदेशबाट छ । नेपालमा रघुजस्ता थुप्रै गाउँ छन्, जहाँबाट ठूलो संख्यामा युवा भर्ती हुन जान्थे वा गल्लावाला आएर केटाहरूलाई लिएर भारत पस्थे । गण्डकीका साथै लुम्बिनी र कोशीका धेरै मानिस हाल बेलायतमा बसोबासको अधिकार प्राप्त गरी उतै बस्दै आएका पनि छन् ।

गोर्खालीहरूको युद्ध कौशलबारे थुप्रै चर्चा हुने गरेका छन्, थुप्रै किताब लेखिएका छन्, केही डकुमेन्ट्री पनि बनेका छन् । तर, नामसराजस्ता ब्रिटिस–भारतीय गोर्खा परिवारका महिलाको भोगाइलाई वास्ता गरिएको छैन । बेलायतका विभिन्न सहरमा रंगीचंगी लुंगी लगाएर हिँडिरहेका बोजु, छ्यामा र माइजूहरूलाई न कसैले उनीहरूको विगतबारे प्रश्न गरेको छ, न श्रीमान् सैनिकका रूपमा विदेश जाँदा घरपरिवारको सुखदुःखको सम्झना गरेको छ । समग्रमा, गण्डकीका थुप्रै नामसरा नेपाली समाजमा जन्मिए, हुर्किए र विश्वयुद्धजस्तो भयानक क्षणलाई आफ्ना श्रीमान् वा छोरा वा बुवाका रूपमा गुमाएर प्रत्यक्ष भोगे अनि चुपचाप यी सबै संवेदना र भोगाइ आफूसँगै लिएर मृत्युवरण गरे । न उनीहरूको गुणगान गाइयो, न उनीहरूलाई कसैले आफ्नो कथाको मुख्य पात्र बनाए ।

यी विषयलाई दृष्टिगत गरेर मैले आफ्नो विद्यावारिधिमा यिनै महिलाको भोगाइलाई सैद्धान्तिकीकरण गर्ने जमर्को गरें र पोखरामा दुई वर्ष बसेर मानिसहरूसँग प्रत्यक्ष एवं भर्चुअल कुराकानी गरें । पोखराको गोर्खा मेमोरियल म्युजियमको अभिलेखालय खोतलेर मैले ‘पर्वते’ र ‘द खुकुरी’ नामका ब्रिटिस गोर्खा सेनाका सन् १९४९ देखि प्रकाशित पत्रिका एवं ऐतिहासिक किताबमा प्रकाशित फोटोहरूबाट महिलाको उपस्थिति खोजें ।

अभिलेखालयमा मैले नामसराजस्ता गोर्खा सेनाका श्रीमती मात्र नभएर ब्रिटिस सेनामा आबद्ध महिला शिक्षक, नर्स, रेडियो प्रस्तोता, युद्धकालमा सेनालाई पृष्ठभूमिमा रहेर मद्दत गर्ने महिला र आफू नै युद्धभूमिमा उत्रिएका महिलाको कथा पनि भेटें । बीएफबीएस गुर्खा रेडियो सन् १९५२ मा सञ्चालनमा ल्याउन नेपाली महिला लीना देवराजको ठूलो योगदान छ । उनले सन् १९५९ मा मोस्ट एक्सिलेन्ट अर्डर अफ द ब्रिटिस एम्पायर (एमबीई) पदक पाएकी थिइन् ।

शोभाकुमारी क्षत्री (आमाजी) ले सन् १९३८ देखि १० गोर्खा (टेन्थ गुर्खा राइफल्स) मा नर्सका रूपमा काम गरेर धेरैको ज्यान बचाइन् । र, सन् १९६० मा ब्रिटिस एम्पायर मेडल (बीईएम) पाइन् । सन् १९५६ मा नेपाल, सिंगापुर, मलाया हुँदै बेलायत पुगेर, नर्स बनेर ब्रिटिस आर्मीको मेजरका रूपमा रिटायर्ड भएकी थिइन् मेजर राधा रावत । ब्रिटिस सेनाको सबैभन्दा ठूलो पदमा पुग्ने पहिलो नेपाली महिला उनै मेजर रावत हुन् । यस्ता थुप्रै प्रतिनिधि महिला छन्, जो नेपालबाट धेरै वर्षअघि विदेश गएर, सीप सिकेर नेपाली मात्रलाई नभएर विश्वलाई नै आफ्नो सेवाले प्रभावित बनाउन सफल भए ।

नामसरा, मेजर रावत, लीना देवराज र आमाजीका जस्ता फोटो–कथालाई मैले फेसबुक र इन्स्टाग्राममा गोर्खाली महिला र गुर्खा विमेनका नामबाट साझा गरेको छु । तर, यस्ता कथा थुप्रै छन् । गण्डकी प्रदेश, नेपाल र बेलायतका कुनाकुनामा विरहका गीत गाइएका छन् । परिवारसँगको मिलनपछि खुसीका क्षण बिताइएका छन् । भोगाइहरू त्यसै मरेर गएका छन् वा कुनै कथा सुन्ने कानको खोजीमा बसेका छन् ।

यहाँ राखिएको फोटो कान्तिपुरको लेखमा प्रयोग भएको थियो ।